Sprawiedliwa transformacja: co czeka przemysł stalowy?

Rozmowa z dr. hab. Adamem Drobniakiem, prof. UE, Dziekanem Wydziału Gospodarki Przestrzennej i Transformacji Regionów.

Transformacja to temat, który wzbudza wiele emocji. Czy da się ją przeprowadzić bez strat w gospodarce? Joanna Miśkiewicz pyta o to dr. hab. Adama Drobniaka, prof. UE.

Joanna Miśkiewicz: Ostatnio jednym z bardziej popularnych tematów w środowiskach przemysłowych jest transformacja – mówi się o zielonej transformacji, ale coraz częściej słyszymy też sformułowanie „sprawiedliwa transformacja”. Wiele osób to dziwi, ponieważ konieczność wprowadzenia zmian, często rygorystycznych, nie kojarzy im się ze sprawiedliwością. Czym więc jest to pojęcie?

Adam Drobniak: Uważam, że pojęcie to jest często, zwłaszcza w Polsce, rozumiane niewłaściwie i rzeczywiście może wywoływać negatywne emocje. W rozumieniu pojęcia „sprawiedliwej transformacji” odwołujemy się często do naszych doświadczeń z lat 90. Wówczas zmiany, zwłaszcza te następujące w województwie śląskim, były niezwykle drastyczne, przyniosły spadek miejsc pracy, który był bardzo dotkliwy. Gdy teraz słyszymy o koniecznej transformacji, często wyobrażamy sobie, że może nas czekać coś podobnego. Warto jednak zauważyć, że wówczas mówiło się głównie o restrukturyzacji – a ona ma jako główne kryterium ekonomię, osiągnięcie zysku.

Transformacja natomiast jest czymś innym: staramy się w niej przejść z jednego typu działalności w inny – a więc dajemy drugą opcję. Chcemy np. tak jak teraz odejść od przemysłu tradycyjnego, ale w zamian rozwijać przemysły kreatywne, wysokich technologii. Samo pojęcie „sprawiedliwej transformacji” jest generalnie nienowe, ma swe początki w Ameryce lat 80. Wówczas polegało to na tym, aby osobom tracącym pracę z powodu zmian rynkowych dawać właściwą rekompensatę. Obecnie rozumiemy to pojęcie jako nie tylko rekompensatę, ale także tworzenie nowych rzeczy, nowych przemysłów, które powinny przyjąć i dać pracę tym, którzy stracili ją w wyniku przemian.

Sprawiedliwa transformacja to nie tylko to przejście – oznacza ona także pamięć o naszej przeszłości, o przemysłowym dziedzictwie. To, że od niego odchodzimy, nie oznacza, że powinniśmy się tego wstydzić – to budowało nasz region i naszą tożsamość. Niestety takie wymazywanie przeszłości działo się w latach 90.: przemysł stalowy, hutniczy, kojarzono wówczas z czymś przestarzałym, czymś z czasów PRL, co postrzegano bardzo negatywnie.

Sprawiedliwa transformacja to nie tylko przejście – oznacza ona także pamięć o naszej przeszłości, o przemysłowym dziedzictwie.

dr. hab. Adam Drobniak, prof. UE, Dziekan Wydziału Gospodarki Przestrzennej i Transformacji Regionów

To, o czym Pan mówi, brzmi jak „ludzkie” oblicze transformacji.

Tak, i to jest kolejna cecha wyróżniająca. Widzimy budowanie pozytywnej narracji w społeczeństwie na ten temat oraz branie pod uwagę głosów ludzi, konsultowanie się z nimi, żeby ich oczekiwania także były elementem dokumentów strategicznych. Sprawiedliwa transformacja ma duży komponent partycypacyjny, dzięki czemu ma szansę pozyskania zgody społecznej i poparcia. Na pewno wymiar społeczny tej przemiany jest bardzo istotny. Nie możemy o nim zapominać, patrząc tylko na aspekty biznesowe.

Brzmi to optymistycznie, a jednak praktyka pokazuje, że przedstawiciele wspomnianego biznesu cały czas mają wątpliwości i obawy przed transformacją. Czy ona jest naprawdę aż tak konieczna? Może moglibyśmy wyobrazić sobie, że nie podejmujemy działań. Co wtedy?

Musimy uświadomić sobie, że nie jesteśmy wyspą – funkcjonujemy jako członek Unii Europejskiej i nie możemy się odciąć. Nie chodzi tu też o bezmyślne podążanie za kimś, ale jeśli nie podejmiemy wyzwania, to być może za dekadę państwa UE, które zrealizowały założenia transformacji, będą o wiele bardziej konkurencyjne niż my. Na przykład będą mieć tańszą energię, a co za tym idzie, bardzo energochłonne branże będą się tam lepiej, łatwiej rozwijać.

Kolejny aspekt to kwestie prawne. Wiemy, w którą stronę podążają dyrektywy UE: im bardziej emisyjny biznes prowadzimy, tym większe opłaty w związku z nim ponosimy. To powoduje, że nasza konkurencyjność spada jeszcze bardziej.

Szczególnie w regionach węglowych nasza efektywność jest mniejsza niż tych krajów, które przechodzą na zieloną energię. Jeśli nic nie zmienimy, utrata miejsc pracy bez zbudowanej innej drogi będzie społeczną katastrofą. Można np. wytwarzać stal niskoemisyjnie, ale musimy chcieć i zrozumieć potrzebę zmiany.

Niektórzy wskazują w tym momencie na inne kraje, jak Chiny czy Indie, które niezbyt przejmują się zeroemisyjnością. Czy będziemy w stanie konkurować z nimi, rozwijając – na razie dla wielu bardzo kosztowne – zielone technologie?

Nie wszystkie kraje mają możliwość, by przenieść swoją produkcję poza Europę. W tym miejscu, w którym jesteśmy, transformacja jest jak najbardziej słuszną drogą. Zdecydowanie powinniśmy modernizować nasze fabryki, na ile tylko się da.

Jeśli nie mamy innego wyjścia w dalszej perspektywie i rozumiemy, że transformacja jest potrzebna, to czy możemy powiedzieć, w jakim momencie jesteśmy teraz? Czy zostało nam dużo do przepracowania?

Jeśli chodzi o region śląski, to jesteśmy cały czas na początku. Transformacja ma wiele wymiarów, więc trudno jednoznacznie to ocenić. Spójrzmy jednak choćby na wymiar energetyczny, który jest bardzo ważnym elementem transformacji. Mamy rosnący udział OZE w naszym miksie energetycznym, natomiast system sieci energetycznych nie jest jeszcze do tego przygotowany. Jeśli chodzi o postęp w kwestii stabilności energetycznej, to czeka nas dużo pracy. Nie mamy obecnie zrównoważonego systemu.

Kwestia wygaszania kopalń to znów jest proces i tutaj też jesteśmy na jego początku. Nasza transformacja idzie powoli, choć przyznam, że moim zdaniem nie jest to wadą. Etap likwidacyjny przeprowadzony szybko oznacza duże straty w miejscach pracy. Jeśli będziemy to robić stopniowo, zyskamy to, że razem z utratą miejsc pracy zyskamy jednocześnie nowe w innych branżach. Obecnie, w latach 2004-2023, likwidacja miejsc pracy w górnictwie nie powoduje likwidacji miejsc pracy w ogóle: one nawet przyrastają.

To, że jesteśmy na początku, nie jest może dla nas dużym zagrożeniem. Większy problem to presja, by przeprowadzić transformację szybko, w każdym razie szybciej, niż to ma miejsce obecnie. Wówczas straty społeczne mogą być większe. Myślę, że powinniśmy starać się posuwać nasze projekty naprzód, zwiększać świadomość, że zmiany są konieczne – i są też dla nas korzystne.

Wiemy, że różne branże w różny sposób przechodzą transformację – jak reaguje na nią przemysł stalowy, hutniczy?

Słyszymy od osób, które zarządzają hutami, że jest duży kłopot z kosztami wytwarzania stali. Przy dzisiejszym wzroście cen energii oczywiście tracą one konkurencyjność i pojawiają się przestoje. Tutaj konieczne jest myślenie, w jaki sposób możemy zmienić technologie wytwarzania, zapewnić sobie źródło energii. Są takie projekty, w przypadku których huty próbują uniezależnić się od dostawców energii. Tworząc swoje źródła, przynajmniej częściowe.

Pozytywnym sygnałem dla przemysłu stalowego jest na pewno zwiększone zapotrzebowanie na produkty z sektora zbrojeniowego. Może na tym polu byłaby szansa na odbicie, wiemy, że stal to strategiczny produkt. Na pewno w przypadku hut również restrukturyzacja, która przebiega powoli, bez presji, byłaby lepszym rozwiązaniem. Jesteśmy na początku procesu, ale pamiętajmy, że nasz punkt wyjścia był inny, nie każdy kraj UE zaczynał z tego samego poziomu.

Są obawy, że nie będziemy w stanie zrealizować celów, jakie stawia przed nami Unia Europejska. I tu pojawia się pytanie, jak do tego podejść: czy mimo wszystko starać się za wszelką cenę dostosować się do oczekiwań, czy może jednak wejść na pole negocjacji i usiłować przeciągnąć terminy osiągnięcia zeroemisyjności?

Jedno nie wyklucza drugiego. Na pewno warto starać się podążać drogą transformacji tak, jak najlepiej możemy. Z drugiej strony zdajemy sobie sprawę, że nie wszystko zależy od nas: i jak najbardziej korzystne byłoby dla nas np. stworzenie pewnego rodzaju koalicji z państwami, które są na podobnym etapie zmian jak my. Spójrzmy np. na Niemcy: to jest państwo, które wciąż opiera się w dużej mierze na energetyce konwencjonalnej, a nawet ją rozbudowuje.

Niemal w każdym państwie UE znajdują się takie regiony, które wychodzą z poziomu trudniejszego i będzie im bardzo trudno dostosować się do wymogów. Powinniśmy korzystać maksymalnie z funduszy i dofinansowań, które są dla nas dostępne. A jednocześnie starajmy się pokazać, że wolniejsza restrukturyzacja jest korzystniejsza m.in. z punktu widzenia społecznego. Przecież nie chcemy protestów, zwolnień, strajków na ulicach. To wszystko trzeba dobrze wyważyć.

Przejdźmy do ludzi i wymiaru społecznego, o którym Pan Profesor wspomina. Wiemy, że odchodzenie od wysokoemisyjnych technologii jest obecnie koniecznością, a więc na pracowników niektórych branż przemysłu czekać będzie przebranżowienie. W którą stronę powinni patrzeć? Jakie kompetencje rozwijać? W jakich branżach będą mogli szukać pracy?

Niestety nie ma żadnych szczegółowych raportów, na których moglibyśmy z pewnością się oprzeć (jak np. scenariusze rozwoju w kolejnych 20 latach). Oczywiście, pewne badania mamy, ale są to raczej skromne analizy.

Jeśli chodzi o województwo śląskie, to wiemy, że w tej chwili bardzo szybko rozwija się branża IT. Mamy tu przyrost miejsc pracy o ponad 200%. Oczywiście samo hasło „IT” jest bardzo ogólne, ale w tym obszarze prognozujemy rozwój, zatem jest to przestrzeń, która będzie mogła przyjąć kolejnych pracowników.

Pracy nie powinno zabraknąć w usługach, zwłaszcza w obszarze fit and beauty. Ale mamy nadal mocną logistykę, transport, budownictwo – to te najciekawsze wśród branż przyszłościowych. Jeśli chodzi o przemysł, to na pewno kurczyć się będzie górnictwo. Co ciekawe, branża finansowa, ubezpieczeniowa, która do tej pory uważana była za bardzo przyszłościową, również nie tworzy wielu nowych miejsc pracy, a przeciwnie, jest ich coraz mniej.

Sektor edukacji wyższej także czeka reforma i bardzo to widać: konwencjonalny sposób wykładania nie przystaje już do tego, jak uczą się młodzi ludzie. Być może naukowcy nie będą już wkrótce potrzebni na sali wykładowej.

Problem braku dokładnych badań rynkowych dotyczy też perspektywy. Jestem przekonany, że np. pracownicy obszaru górnictwa dość szybko będą w stanie przekwalifikować się i znaleźć pracę w sektorze budownictwa czy też transportu lub energetyki. Zatem coś wiemy, ale są to dane dość ogólne.

Na koniec chciałabym zapytać o wyzwania, które przed nami są. Transformacja jest trudna, ale czy można wskazać, jakie aspekty są dla nas najbardziej problematyczne? Czy są to kwestie kosztów, czy może niedostatecznie opracowanych technologii?

Problemów jest kilka: pierwszy to na pewno wspominana już kwestia społeczna, budowanie tej pozytywnej narracji w społeczeństwie. Wiem, że przyzwyczailiśmy się do obecności przemysłów tradycyjnych, ale musimy uświadomić sobie, że zmiana jest konieczna. Bardzo ważne będzie uzyskiwanie poparcia społecznego dla zmian, a żeby je uzyskać, potrzeba edukacji i dobrego przygotowania do transformacji przemysłu.
Kolejna rzecz, to dobre projekty transformacji. Taki dobry projekt musi tworzyć nowe łańcuchy wartości. Poszukiwanie tego nowego, co będzie zamiast konwencjonalnych przemysłów, jest chyba najtrudniejsze. Jest to tworzenie nowych branż, które budowałyby przewagę cywilizacyjną. I tutaj potrzebny jest dobrze działający sektor badawczo-rozwojowy.

Trzecie wyzwanie to budowanie wyważonej narracji na temat transformacji. W tej chwili dyskusja w mediach jest bardzo spolaryzowana. Z jednej strony mamy ruch, który oskarża Unię Europejską o całe zło, słyszymy o ekoterrorystach. Z drugiej: bardzo optymistyczne w stosunku do zmiany ruchy ekologiczne, które straszą przemysłami tradycyjnymi. Bardzo potrzebujemy wyważonej narracji, która weźmie pod uwagę różne aspekty transformacji. Niestety nie mamy nikogo, kto byłby liderem transformacji i byłby w stanie pokazywać obraz, który byłby możliwie bliski prawdy. A trudno jest wygrać bitwę, skoro nie mamy wodza. Widzimy głównie skrajne emocje, a to nie sprzyja zrozumieniu tematu.

Bardzo dziękuję za rozmowę.

Sprawdź też strefę video, a w niej m.in. wykład „Mity o spawalnictwie”!

Galeria